Ο βυζαντινός Ναός της Ακαταμαχήτου Παναγίας.

«Τη Θεοτόκω εκτενώς νυν προσδράμωμεν, αμαρτωλοί και ταπεινοί, και προσπέσωμεν εν μετάνοια-κράζοντες εκ βάθους ψυχής: Δέσποινα, βοήθησον, εφ' ημίν σπλαγχνισθείσα».

Δεκαοκτώ χιλιόμετρα δυτικά από την πόλη των Τρικάλων, ανάμεσα σε μια γραφική χαράδρα που σχηματίζεται από το βουνό Κόζιακα πανέμορφο παρακλάδι της Πίνδου, και το βουνό Ίταμο, στην όχθη του Πορταϊκού ποταμού, απέναντι από την κωμόπολη της Πύλης, στον παλιό οικισμό της Πόρτας Παναγιάς, είναι κτισμένος ο βυζαντινός ναός της Υπεραγίας Θεοτόκου, μνημείο άριστης τέχνης του 13^ου αιώνα.

Ο Πορταϊκός ποταμός χωρίζει την Πύλη από τον συνοικισμό της «Πόρτας Παναγιάς» αλλά και τα βουνά Κόζιακας και Ίταμος. Στη θέση του συνοικισμού βρισκόταν η βυζαντινή πόλη Μεγάλαι Πύλαι, η οποία επί τουρκοκρατίας ονομαζόταν Πόρτα-Παζάρ και αργότερα Τρανή Πόρτα. Το τοπωνύμιο οφείλεται στη θέση του οικισμού στην είσοδο της στενής διόδου, ενός φυσικού περάσματος από τη Θεσσαλία προς την Ήπειρο και αντίστροφα,  στα ριζά τους τα δύο βουνά πλησιάζουν τόσο, ώστε να δημιουργούν μία απόκρημνη εντυπωσιακή σε ύψος χαράδρα, από την οποία κατέρχονται τα νερά του ποταμού Πορταϊκού για να ενωθούν πιο κάτω με τα νερά του Πηνειού.

Εκεί βρίσκεται ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα μνημεία της βυζαντινής ομορφιάς της χώρας μας ο βυζαντινός Ναός της Υπεραγίας Θεοτόκου, ο οποίος χαρακτηρίστηκε κόσμημα από θρησκευτικού, αρχιτεκτονικού και ιστορικού ενδιαφέροντος. Τιμάται από τα βυζαντινά χρόνια στην Κοίμηση της Υπεραγίας Θεοτόκου με το επίθετο της «Ακαταμαχήτου», αυτής δηλαδή με την οποία δεν τολμά κανείς να πολεμήσει και να συνάψει μάχη, διότι πάντοτε νικά και μένει αήττητος. Μεταγενέστερα επικράτησε το όνομα της Παναγίας της Πόρτας και σήμερα είναι γνωστή ως Πόρτας Παναγιάς. 

Το Μοναστήρι της Υπεραγίας Θεοτόκου της Ακαταμαχήτου των Μεγάλων Πυλών ιδρύθηκε το 1283μ.Χ. από τον Σεβαστοκράτορα της Θεσσαλίας Ιωάννη Β’ του Δούκα Άγγελου Κομνηνού. Ο Σεβαστοκράτορας Ιωάννης Β΄ προς το τέλος της ζωής του έγινε μοναχός με το όνομα Ιωάσαφ και τάφηκε μέσα στο Ναό (1289). Κατά καιρούς η Μονή υπέστη διάφορες ζημιές από σεισμούς ή πυρκαγιές, μετά την εισβολή των Τούρκων στην Θεσσαλία αρχές του 1394, η Μονή και λόγω της θέσης της δεν ήταν δυνατό να επιβιώσει. Κτισμένη σε φυσικό πέρασμα, αντιμετώπιζε συνεχώς τις αρπακτικές διαθέσεις περαστικών.

Ο Ναός κτίστηκε σε θέση αρχαίου ιερού, πιθανόν της Αθηνάς. Σ΄ αυτό το συμπέρασμα οδηγούν οι κίονες που βρίσκονται στο χώρο γύρω από το ναό και η ύπαρξη πολλών αρχιτεκτονικών μελών εντοιχισμένων στην τοιχοποιϊα του, όπως και η περισυλλογή πολλών αρχιτεκτονικών τμημάτων που φυλάσσονται μέσα στο ναό.

Σήμερα σώζεται μόνο ο Ναός είναι καλά συντηρημένος και αποτελεί μετόχι της υπερκείμενης μονής του Δουσίκου. Το 1967 κηρύχθηκε εξέχον ιστορικό μνημείο  της Βυζαντινής περιόδου. Είναι τρίκλιτος σταυρεπίστεγος βασιλική με υψωμένο το μεσαίο κλίτος. Εξωτερικά οι σπουδαίες διακοσμήσεις των τοίχων με πλίνθους που σχηματίζουν οδοντωτές ταινίες και το κέντημα παραθύρων ζωντανεύουν το όλο οικοδόμημα. Ο εξωνάρθηκας, ο οποίος προστέθηκε στο τέλος του 14ου αι. έχει σχήμα σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο.  Εσωτερικά ο ναός ήταν αγιογραφημένος αλλά σήμερα λίγες τοιχογραφίες διατηρούνται οι περισσότερες καταστράφηκαν στα χρόνια της τουρκοκρατίας.

Σώζεται το αρχικό μαρμάρινο τέμπλο με πλούσια γλυπτή διακόσμηση, όπως όλα τα βυζαντινά τέμπλα. Χαρακτηριστικοί είναι οι κιονίσκοι που στηρίζουν το επιστήλιο,  έχουν το σχήμα σχοινιών που στο μέσο συσφίγγονται με κόμπο.  Τα σκαλιστά μικρά κιονόκρανα του δίνουν μεγαλύτερη χάρη.

Στο μαρμάρινο τέμπλο του ναού υπάρχουν δυο ολόσωμα ψηφιδωτά τοποθετημένα αντίθετα προς την χριστιανική ορθόδοξη παράδοση. Αριστερά ο Χριστός και δεξιά η Παναγία Δεξιοκρατούσα. Τα ψηφιδωτά φιλοτεχνήθηκαν το 1283μ.Χ. και έχουν πολλά κοινά στοιχεία με τα ψηφιδωτά του  Ναού της Παναγιάς της Παρηγορήτριας Άρτας και αποτελούν ένδειξη πως είναι έργα του ίδιου ψηφοθέτη. Ο καλλιτέχνης – ψηφοθέτης με θαυμαστή επιδεξιότητα και έξοχο τρόπο κατόρθωσε με τις ψηφίδες να αποδώσει τα χαρακτηριστικά των αγίων προσώπων και μάλιστα το μητρικό βλέμμα της Αγίας Μητέρας να ατενίζει με χαρά και αγαλλίαση, με πολλή στοργή και συμπάθεια τον προσκυνητή, σε οποιαδήποτε θέση του Ναού και αν σταθεί. Το βλέμμα Της είναι πάντα μια ζεστή αγκαλιά για όλους τους κατατρεγμένους, πιστούς ή άπιστους. Σήμερα τις ψηφιδωτές εικόνες τις έχουν καλύψει μέχρι το μέσο με διάφανο υλικό γιατί οι πιστοί έπαιρναν ψηφίδες για φυλακτό ιδιαίτερα από την εικόνα της Παναγίας με αποτέλεσμα να λείπει ένα μεγάλο κομμάτι της θαυματουργικής εικόνας.

Ο Ιερός Ναός της Πόρτας Παναγιάς είναι επισκέψιμος (κατόπιν συνεννοήσεως), μέσω της κρεμαστής πεζογέφυρας, που κατασκευάστηκε το 1981 για την εξυπηρέτηση των κατοίκων της ομώνυμης βυζαντινής εκκλησίας. Έχει μήκος 120μ., και στηρίζεται σε δύο πυλώνες ύψους 16μ.. Η ανάρτηση του καταστρώματος γίνεται με ευθύγραμμα προτεταμένα καλώδια και είναι η πρώτη γέφυρα στην Ελλάδα που κατασκευάστηκε με αυτή την τεχνική. Το πλάτος της είναι 2μ. και το ύψος από την κοίτη του ποταμού 7μ..

Σε κοντινή απόσταση από την εκκλησία ο επισκέπτης αξίζει να επισκεφθεί ακολουθώντας το μονοπάτι δυτικά, κατά μήκος του ποταμού, το περίφημο μονότοξο γεφύρι «Γεφύρι της Πόρτας» ή αλλιώς γνωστό και ως γεφύρι του «Αγίου Βησσαρίωνα» ένα εξίσου σημαντικό μνημείο. Το μεγαλόπρεπο πέτρινο γεφύρι που χτίστηκε το 1514 κατ’ εντολή του μητροπολίτη Λάρισας – και μετέπειτα αγίου -  Βησσαρίωνα είναι το δεύτερο σε μέγεθος μονότοξο  της Θεσσαλίας – με πρώτο αυτό του Τριζώλου. Έχει μήκος 67μ., πλάτος 2,05μ., μέγιστο ύψος 30,50μ. και ύψος στηθαίων 0,70 μ.  Αξίζει να περπατήσει κανείς στο βαθμιδωτό του καλντερίμι, οι λίθοι του οποίου έχουν λειανθεί από την καθημερινή χρήση επί περίπου 500 χρόνια, να περάσει στο λιθόκτιστο μονοπάτι της αντίπερα όχθης. Γεφυρώνει τον ποταμό Πορταϊκό και μέχρι το 1936 αποτελούσε τη μοναδική οδική σύνδεση του θεσσαλικού κάμπου με τα χωριά της Πίνδου.

Κάθε χρόνο στις 23 Αυγούστου (τα εννιάμερα της Παναγίας) ο Ιερός Ναός πανηγυρίζει και πλημυρίζει από προσκυνητές. Τον υπόλοιπο χρόνο τελούνται πολλοί γάμοι και βαπτίσεις. Πόλος έλξης επισκεπτών και προσκυνητών σε ένα πανέμορφο φυσικό τοπίο, τόπος κατάνυξης, χαράς, και χαλάρωσης, ένα ζωντανό μουσείο τέχνης ο βυζαντινός Ναός της Ακαταμαχήτου Παναγίας.

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ελευθερία 2 Σεπτεμβρίου 2013 με Θέμα: Περιηγήσεις από την Αίγλη Μότσιου. Ο βυζαντινός Ναός της Ακαταμαχήτου Παναγίας.